آیا از کسی شنیده‌اید که بگوید:
«کتابخوانی مزخرف است!»؟!
یک آدم خامِ بی‌تجربه این طوری نظر می‌دهد! وگرنه هر انسان فهمیده‌ای می‌داند کتابخوانی چه فوایدی در زندگی دارد، به همین روی نیازی نیست این جا برایتان از فواید کتابخوانی بگویم، فقط به این اکتفاء می‌کنم:
عادت به مطالعه‌ی کتاب‌های مفید، باعث ارتقاء فکر و تحوّل در زندگی می‌شود. آدم‌هایی که بیش از ۸۰ کتاب مطالعه کرده‌اند، با آدم‌هایی که حتی یک کتاب نخوانده‌اند، قابل قیاس نیستند.
خدا می‌فرماید:
«هَلْ يَسْتَوِي الَّذينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذينَ لا يَعْلَمُونَ إِنَّما يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْباب؛
«آیا كسانى كه میدانند با كسانى كه نمی‌دانند یكسانند؟! فقط خردمندان متذكّر می‌شوند![1]»
با این وجود، تعداد کمی روی به مطالعه‌ی کتاب‌ها می‌آورند. اگر می‌خواهید نویسنده‌ی عالی، سخنران، مدرّس، مدیر، حتی پدر یا مادری عالی باشید، عادت به کتابخوانی، شما را از وضعیتی که هستید به وضعیت برتر متحوّل می‌کند و طرز فکر و شخصیّت شما را ارتقاء می‌دهد. من این محتوا را برای فرهیختگان خردمندی آماده کرده‌ام که به دنبال تحوّل و ارتقاء به وضعیت برتر هستند.
فهرست
- چگونه عادت کتابخوانی را در خود پرورش دهیم؟
- الف) راهکارهای قبل از مطالعه
- ب) راهکارهای حین مطالعه
- ج) راهکارهای بعد مطالعه
- جمع بندی: روال پرورش عادت به کتابخوانی
چگونه عادت کتابخوانی را در خود پرورش دهیم؟
انسان‌های موّفق، فقط انتخاب‌های موّفق نمی‌کنند، بلکه عادت‌های موّفق را در خود پرورش می‌دهند. عادت‌ها با یک روال خاصّی در مغز شکل می‌گیرند که در مقاله‌ی «عادت‌ها و تحوّل در زندگی» به آن پرداخته‌ایم و راهکارهایی که در ادامه می‌آیند بر مبنای همین روال تألیف شده است:
- راهکارهای قبل از مطالعه: که همان ایجاد سرنخ‌هاست؛
- راهکارهای حین مطالعه: که همان ایجاد حرکت‌هاست؛
- راهکارهای بعد مطالعه: که همان پاداش‌هاست.
الف) راهکارهای قبل از مطالعه (ایجاد سرنخ‌ها)
شما برای پرورش عادت به مطالعه باید یکسری کارها را آماده سازی کنید. نمی‌گویم همه‌ی راهکارها الزامی هستند ولی همه‌ی این‌ها مثل یک سرنخ به شما کمک می‌کنند تا عادتِ مطالعه در شما به بهترین شکل پرورش یابد.
۱) با نیازهایتان شروع کنید
می‌گویند کتابخوانی را به یک لذّت تبدیل کن! توصیه‌ی خوبی‌ست ولی کسی که عادت به کتابخوانی ندارد این توصیه را درک نمی‌کند. من می‌گویم از مطالعه‌ی کتاب‌هایی شروع کنید که در زندگی شخصی و حرفه‌ای به آن‌ها نیاز دارید. خودتان ببینید در زندگی‌تان (مثل تشنه‌ی آب) به چه موضوعی نیاز دارید:
- مباحث تربیت فرزند و بهبود روابط با همسر؟
- ایجاد کسب و کار موفق؟
- نویسندگی و تولید محتوا؟
به هر موضوعی که نیاز داشتید، بهترین کتاب‌های موجود در آن موضوع را پیدا کنید و بعد راهکارهای بعدی را دنبال کنید.
۲) تدوین لیست مطالعه
به قول مثلی چینی: «کم رنگ‌ترین جوهرها از قوی‌ترین حافظه‌ها ماندگارترند.» برای افزایش کارآمدی در زندگی خصوصاً در کتابخوانی، چیزی را در ذهنتان نگه ندارید؛ حتماً ایده‌هایتان را در کاغذ پیاده کنید تا ذهنتان برای ایده‌های خلّاق‌تر خلوت شود.
لیستی دو صفحه‌ای برای کتابخوانی در برنامه‌ریزی خود آماده کنید:
- یک صفحه «لیست کتاب‌های مورد نیاز»؛
- صفحه‌ی دیگر «لیست کتاب‌های خوانده شده»؛
این لیست انگیزه‌ی شما را برای کتابخوانی افزایش می‌دهد و در عادت مؤثر است. هر کتابی که نیاز داشتید، به لیستِ «کتاب‌های مورد نیاز» اضافه و بعد از تکمیل به «لیست کتاب‌های خوانده شده» منتقل کنید. تمام تلاش شما باید این باشد که تا جای ممکن لیست «کتاب‌های خوانده شده» را پربار کنید که خودتان با دیدنِ آن لذّت خواهید برد.
۳) به کتابفروشیها، کتابخانه‌ها و فضاهای فرهنگی سر بزنید
گاهی اوقات به کتاب فروشی‌های بزرگ سر بزنید و نگاهی به کتاب‌های آن‌جا بزنید؛ موضوعاتی را می‌یابید که نسبت به آن‌ها بی‌خبر بودید و نسبت به خواندنِ آن‌ها اشتیاق پیدا خواهید کرد. آن موقع به لیست «کتاب‌های مورد نیاز» اضافه کنید. سر زدن به این فضاهای فرهنگی، انگیزه‌ی شما را دو چندان می‌کند و انگیزه نقش به سزائی در شکل‌گیری عادت‌ها دارد.
۴) آماده‌سازی مکان مطالعه
شما می‌توانید هر جا دلتان خواست مطالعه کنید ولی برای ایجاد عادت به کتابخوانی حتماً باید مکان خاصّی را تدارک ببینید، زیرا عادت‌ها با تکرار یک رفتار ثابت و نتیجه بخش شکل می‌گیرد. به همین دلیل مکان مطالعه باید دارای این ویژگی‌ها باشد:
الف) مناسب باشد: مکانی که حسّ راحتی به شما بدهد، شلوغ نباشد، به تمرکز شما کمک کند، نور و تهویه مناسب داشته باشد و…
ب) ثابت باشد: می‌توانید در منزلتان یا هر کجا که ممکن و دم دست بود، مکانی برای مطالعه تدارک ببینید، به طوری که هر روز با دیدنِ آن مکان، حسّ مطالعه به شما بدهد.
اگر مکان مطالعه نامناسب و متغیر باشد، مغز به سختی آن را به عنوان یک فعالیّت نتیجه بخش ثبت می‌کند، در نتیجه عادتی درست و حسابی شکل نمی‌گیرد.
۵) برنامه ریزی برای مطالعه
ایجاد لیست مطالعه، بسیار مهم است امّا کافی نیست. اگر از برنامه ریزی برای مطالعه غافل باشید، ممکن است در یک سال، به لیست «کتاب‌های خوانده شده»ی شما، کتاب‌هایی به تعداد انگشتان یک دست هم اضافه نشود!
بخشی از برنامه ریزی، ایجاد ضرب الأجل (و مهلتی) برای مطالعه‌ی کتاب است که اگر این نباشد، کتاب‌های کمتری در طول سال خواهید خواند. اصلاً توصیه نمی‌کنم برنامه‌ی سفت و سختی در این راستا بگیرید که ممکن است زده شوید، امّا حتماً برنامه ریزی داشته باشید. این برنامه‌ی شما باید منعطف و متناسب با شرایط زندگی‌تان باشد.
۵-۱) رهگیری عادت‌ها
در دنیای علم، به هنگام بررسیِ یک پدیده (مثل رفتار مولکول‌ها)، یافته‌ها را در شرایط مختلف، رهگیری و ثبت می‌کنند. این کار، بینشی می‌دهد که آن پدیده را پیش‌بینی پذیر و قابل کنترل می‌کند.
شما مثل سایر پدیده‌ها، نیاز دارید عادت‌های‌تان را برای خودتان پیش‌بینی پذیر و قابل کنترل کنید، آن هم با رهگیری عادت‌ها. لیستی در تقویم ماهانهٔ خود ایجاد کنید و هر روزی که موفق شدید کتاب (به مقداری که برنامه‌ریزی کرده‌اید) بخوانید، در آن روز، تیک بزنید. اگر نه ضربدر بزنید. بعد از یکماه، تعداد تیک‌ها و ضربدر‌ها را بشمارید. همین به شما بینش و انگیزه می‌دهد. سعی کنید در ماه بعد، تعداد تیک‌ها را بیشتر کنید.
تفاوت برنامه‌ریزی با رهگیری عادت‌ها چیست؟ برنامه‌ریزی راهی را که باید طی کنید، به شما نشان می‌دهد. رهگیری، به شما نشان می‌دهد این راه را چطور طی کردید و به شما بینشی می‌دهد تا برنامه‌ریزی دوبارهٔ خود را به روز رسانی کنید.
ب) راهکارهای حین مطالعه (ایجاد حرکت‌های روتین)
۱) شروع کم ولی مداوم
امام علی (ع) می‌فرمایند: «[کار] کمی که دوام دارد، بهتر از [کار] زیادی که خستگی آورَد[2].»
برای شروع کتابخوانی نیاز نیست هر روز حجم انبوهی را بخوانید! می‌توانید در برنامه‌ریزی‌هایتان از روزی یک صفحه شروع کنید و اگر توانستید بیشتر، چه بهتر. حتی اگر روزی حوصله‌ی یک صفحه را هم نداشتید، فقط ۵ دقیقه وقت بگذارید و مطالعه کنید. این تکنیک اغلب اوقات جواب می‌دهد، زیرا با فشار ۵ دقیقه بر مغز، کمی اندورفین در شما ترشح می‌شود و اندکی حسّ نشاط می‌گیرید و بعد می‌بینید بیشتر از ۵ دقیقه مطالعه کرده‌اید. امّا اگر با این تکنیک هم حسّ خستگی داشتید، بدانید بدنتان واقعاً نیاز به استراحت دارد. هیچ عیبی ندارد! استراحت کنید و فردا این فعالیت را دوباره از سر بگیرید. با این تکنیک‌ها بعد از طیّ روزهای آتی و ثبت موفقیت‌های کوچک، تعداد صفحات را بیشتر کنید.
نمی‌گویم در طول روز چقدر باید مطالعه کنید؛ تشخیصش با شماست ولی اگر کسی بتواند هفته‌ای یک کتاب تمام کند، در سال بیش از ۵۰ کتاب خوانده و از رقبای خود فاصله‌ی بسیاری گرفته است.
۲) رعایت وضعیت صحیح مطالعه
مطالعه‌ی خوابیده، یا لم داده با کمرهای خمیده یا قدم زنان… هیچ کدام از این‌ها وضعیت صحیحی برای مطالعه نیستند. جسم باید راحت باشد امّا نه زیادی! بدن نشسته، کمر و پاها عمود روی زمین، فاصله‌ی کتاب تا چشم به اندازه‌ی مناسب باشد تا به مرور زمان شما را از مطالعه خسته نکند. متخصصین فیزیولوژی توصیه‌های خوبی در این باره دارند، برای اطلاعات بیشتر به آن‌ها رجوع کنید.
۳) دور کردن عوامل حواس پرت کن
بهتر است اتاق مطالعه‌ی شما از عوامل حواس پرت کن خالی باشد. پیام‌های موبایل، تلویزیون، تبلت و… مخل تمرکز برای مطالعه و بدتر از همه مخل فرایند شکل‌گیری عادت به مطالعه است. تا جای ممکن، در وقت مطالعه، عوامل حواس پرت کن را از خودتان دور کنید.
۴) تشکیل گروه‌های مطالعاتی و نقد و بررسی
راهکارهای پیشین، بیشتر انفرادی بودند انسان‌ها با دیدن یک گروه از انسان‌های موفق، تمایل دارند همراه آن‌ها باشند تا خودشان نیز در موفقیت‌هایشان سهیم باشند. تشویق یکدیگر و کمک به همدیگر و سرانجام دست‌یابی به پیروزی مشترک موجب ترشّح ماده‌های نشاط‌بخش (اندورفین، دوپامین، سروتونین و اکسی‌توسین) در بدن می‌شود که حسّ خوش‌حالی و انگیزش شما را چند برابر می‌کند. این راهکار برای ایجاد عادت‌های پایدارِ کتابخوانی بسیار مؤثر است.
اگر گروه‌های مطالعاتی و نقد و بررسی کتاب سراغ دارید، همراهشان شوید و اگر نه، خودتان یک گروه مطالعاتی و نقد و بررسی تشکیل دهید و دوستان و اطرافیان‌تان را قانع و به این گروه دعوت کنید و قدم‌های موفقیت را با دیگران سهیم شوید.
ج) راهکارهای بعد مطالعه (ایجاد پاداش‌ها)
راهکارهای بعد مطالعه برای تعریف پاداش به خودتان است.
۱) پاداش بعد از هر اتمام
بعضی‌ها در حینِ مطالعه نوشیدنی، تخمه یا میوه می‌خورند… شما اگر می‌خواهید عادت به کتابخوانی پیدا کنید، این کار را نکنید. پاداش‌ها را بعد از اتمام مطالعه انجام دهید، چرا که عادت‌ها در مغز با پاداش‌ها شکل می‌گیرند. پاداش می‌تواند هر چیزی باشد که به شما حسّ خوبی بدهد.
با اتمام هر صفحه یا فصلی که در برنامه‌ریزی خودتان تعریف کرده‌اید، به خودتان پاداشی کوچک بدهید تا ذره ذره عادت شما شکل بگیرد و البته با تکمیل هر کتاب، با یک پاداش درست و حسابی از خودتان تشکر کنید.
برای شروع می‌توانید با تکمیل هر یک صفحه، به خودتان پاداشی کوچک بدهید، امّا در حین مطالعه هرگز این کار را نکنید. بعدها تعداد صفحات را بیشتر کنید.
۲) به روز رسانی لیست مطالعه
بعد از تکمیل کتاب، آن را به لیست کتاب‌های خوانده شده‌ی خودتان اضافه کنید که با دیدن افزایش موارد این لیست، لذّت خواهید برد.
زیبایی مطالعه این است که افق‌های زیادی را پیش روی شما باز و سؤالات شما را بیشتر می‌کند. اگر در حین مطالعه یا در هر فرصت دیگر (مثل توصیه یک دوست، معرفی در سایت و…) کتاب‌هایی به ذهنتان رسید که به خواندنشان نیاز داشتید، حتماً به لیست مطالعه‌ی خود اضافه کنید.
۳) تکرار مطالعه و پاداش
تکمیل هر کتاب یک موفقیت است که ارزش دارد به خاطر آن جشن بگیرید امّا با انجام یک بار، عادتی در شما شکل نمی‌گیرد. روال عادت‌ها با یک رفتار روتین و پاداش و تکرار دوباره و سه‌باره و چند‌باره‌ی این روال شکل می‌گیرد. با تکمیل هر کتاب فوراً به کتاب مورد نیاز بعدی رجوع کنید و راهکارهای گذشته را انجام دهید.
جمع بندی: روال پرورش عادت به کتابخوانی
در این مقاله به راهکارهایی اشاره کردیم که به شکل‌گیری عادتِ کتابخوانی شما مؤثرند. با توجه به روال شکل‌گیری عادت‌ها، راهکارها به شرح زیر است:
ایجاد سرنخ‌ها
روال عادت‌ها با یک سرنخ شروع می‌شود که راهکارهای پیش‌رو برای این منظور است:
- بر اساس نیازتان، کتاب‌ها را انتخاب کنید؛
- لیستی آماده کنید که در آن کتاب‌ها را یادداشت کنید؛
- مکانی ثابت را برای مطالعه آماده کنید که به شما حسّ مطالعه بدهد؛
- برای انجام مطالعه برنامه ریزی و آن را رهگیری کنید؛
- به فضاهای فرهنگی (کتابفروشیها و کتابخانه‌ها و…) سر بزنید؛
تسهیل حرکت‌های روتین
حرکت[3] (یعنی رفتارهای روتین) دومین جزء روال عادت‌هاست. راهکارهای پیش‌رو برای تسهیل حرکت است:
- کم شروع کنید ولی مداومت داشته باشید؛
- وضعیت صحیح مطالعه را مراعات کنید تا سریع گرفتار خستگی نشوید؛
- عوامل حواس پرت کن را از خودتان دور کنید؛
- عضو گروه‌های مطالعاتی شوید و یا خودتان این گروه‌ها را تشکیل دهید؛
تعریف پاداش‌ها
پاداش سومین جزء روال عادت‌ها و تثبیت کننده‌ی آن‌هاست. راهکارهای زیر برای این منظور است:
- هر روز بعد از اتمام هر صفحه، فصل و کلاً هر کتاب، پاداشی حسابی برای خودتان درست کنید؛
- هر کتابی که خواندید، در لیست «کتاب‌های خوانده شده» اضافه کنید؛
- از استمرار مطالعه و پاداش غفلت نکنید تا عادت در شما تثبیت شوند؛
[1] سوره‌ی مبارکه زمر، آیه ۹.
[2] قَالَ عليه السّلام: قَلِيلٌ مَدُومٌ عَلَيْهِ خَيْرٌ مِنْ كَثِيرٍ مَمْلُولٍ مِنْه (نهج البلاغة (با تحقیق صبحی صالح)، حکمت‌های امیرالمؤمنین، حکمت [۴۵۳] ۴۴۴، ص۵۵۴).
[3] حرکت در این جا در مفهوم فلسفی به کار رفته است نه صرف جابه‌جایی! رشد کردن و شدن نیز جزو معانی حرکت در مفهوم فلسفی که ما نیز در این جا از این مفهوم برای رفتارهای روتین استفاده کردیم، رفتاری که نوعی حرکت است و موجب شدن و رشد آدمی می‌شود.
